Τον Αύγουστο του 1922 ο τουρκικός στρατός άρχισε να φθάνει στη Σμύρνη. Το μέτωπο είχε καταρρεύσει λίγες ημέρες νωρίτερα και πολλοί άντρες του ελληνικού στρατού αναζητούσαν καταφύγιο στα παράλια, λαβωμένοι και απογοητευμένοι. Από τους Τούρκους, πρώτοι μπήκαν στην πόλη οι τσέτες, δηλαδή οι άτακτοι μαχητές που ακολουθούσαν το στρατό του Κεμάλ. Αμέσως άρχισαν τις θηριωδίες. Εκτέλεσαν όσους άντρες βρήκαν μπροστά τους και έκαναν πλιάτσικο στα σπίτια και άρπαζαν από τις γυναίκες χρυσαφικά και τιμαλφή. Έφτασαν στο σημείο να κόβουν τα δάχτυλα ή τα αφτιά για να πάρουν δαχτυλίδια και σκουλαρίκια….
Η φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως 4 Σεπτεμβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο). Σήμερα η επέτειος αυτή στην πραγματικότητα είναι η 13 Σεπτεμβρίου, καθώς την επόμενη χρονιά εισήχθη στην Ελλάδα το νέο ημερολόγιο. Η φωτιά σήμανε το οριστικό τέλος της μακραίωνης παρουσίας του ελληνισμού στη Μικρά Ασία….
Μέχρι την καταστροφή της Σμύρνης στην πόλη ζούσαν 270.000 άνθρωποι εκ των οποίων οι 140.000 ήταν Έλληνες, 80.000 μουσουλμάνοι Τούρκοι, 20.000 Εβραίοι και 12.000 Αρμένιοι. Η Γκιαούρ Ιζμίρ, η «άπιστη» Σμύρνη, όπως την αποκαλούσαν οι Τούρκοι, χάθηκε στις φλόγες….
Πηγή κειμένου: “Μηχανή του χρόνου”
Κάντε κλικ σε κάθε εικόνα για να δείτε λεπτομέρειες του βιβλίου.
Τα Βουρλά μας καίγονται (Νίτσα Παραρά – Ευτυχίδου)
“Πριν φύγουμε από το σπίτι μας, στον ‘Αγιο Χαράλαμπο, αρπάξαμε μια αλλαξιά, κανένα ρούχο, ό,τι χώρεσε σ’ ένα μποξά, ό,τι μπορούσε να σηκώσει ο καθένας. “Στο δρόμο οι Τούρκοι, άμα κρατούσες μπόγο, σου σπάζαν τα χέρια να σ’ τον πάρουν. Αλλά και με την εξάντληση που είχαμε ήταν αδύνατο να περπατήσεις κανονικά. Προτιμούσες ό,τι κρατάς να τα παρατήσεις στο δρόμο. Από τη μια κι από την άλλη του δρόμου ήτανε στοίβα οι μπόγοι, δεν μπορούσες να περάσεις. Φέρνανε εμπόδια οι Τούρκοι για να διαλέγουν τις κοπέλες. Οι αχόρταγοι. “Στο συνωστισμό του κόσμου που περίμενε, οι ξένοι, οι Αμερικάνοι, το βράδυ ρίχνανε φωτοβολίδες να διευκολύνουν τους Τούρκους να βλέπουν πού υπάρχουν γυναίκες και κοριτσάκια ακόμα, να έρχονται οι Τούρκοι και να τα παίρνουν. Είχαμε ευτυχώς από τον Θεό τη βοήθεια και δε μας πήρανε. Από δίπλα μας ακόμα και την τελευταία στιγμή, βραδιά, παίρνανε κορίτσια που ξεφώνιζαν κι αγριεύαμε και κρυβόμασταν”.
Τρεις αιώνες μια ζωή (Φιλιώ Χαϊδεμένου)
“Δυο μέρες και δυο νύχτες μείναμε όρθιοι στην παραλία περιμένοντας να μπούμε σε κάποιο πλοίο. Χιλιάδες κόσμος, απελπισμένος και εξαθλιωμένος, με μάτια άδεια απ’ τα όσα είχαμε δει και την ψυχή ματωμένη απ’ τον πόνο της απώλειας των αγαπημένων μας. Κάρα άδειαζαν πεθαμένους δίπλα μας, όπου έβρισκαν. Το βράδυ, όταν οι Τούρκοι άρχιζαν να βιάζουν και να κακοποιούν όποια γυναίκα έβρισκαν, οι Αμερικανοί άναψαν τους προβολείς των πλοίων και τους έριξαν πάνω μας, για να σταματήσουν κάπως το κακό. Φωνές ακούγονταν: “Τα γυναικόπαιδα να μπαρκάρουν πρώτα!” – θαρρείς και υπήρχε και κανένας άντρας ανάμεσά μας. . .”
Ματωμένα χώματα (Διδώ Σωτηρίου)
“Πόλεμοι και ξανά πόλεμοι! Τι στο καλό θα βγάλει η μαγκούφα η εποχή μας και κοιλοπονάει τόσο άγρια;” Μπήκε το κακό με τους Βαλκανικούς Πολέμους και άργησε να βγει. Χρόνια σπαρμένα με θυσίες, πολέμους και νεκρούς. Η Μικρασιατική εκστρατεία και η καταστροφή. Η ιστορία του Μανώλη Αξιώτη, Μικρασιάτη αγρότη από τον Κιρκιντζέ. Άνθρωπος του μόχθου, δεμένος με τον τόπο του, το πατρικό του σπίτι, τους χωριανούς του. Ο άντρας που πάλεψε με κορμί και με ψυχή. Στο Αμελέ Ταμπουρού, τα Τάγματα Εργασίας της Άγκυρας, το 1915. Στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ το 1922. Μια λεύτερη πατρίδα ονειρευόταν καθώς έσφιγγε τα δόντια και έλεγε: “Ώρα μάχης, Αξιώτη, ώρα θυσίας. Δεν έχεις ελόγου σου κανένα πάρε δώσε με την πολιτική. Το χρέος σου κάνεις”. Γνώρισε κακουχίες και στερήσεις, είδε βασανιστήρια και θανάτους, έζησε την αιχμαλωσία και την προσφυγιά, για να συλλογιστεί: “Θηρίο είν’ ο άνθρωπος!” Το μνημειώδες έργο της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας που χαρακτηρίστηκε “Βίβλος της σύγχρονης εξόδου του Μικρασιάτικου Ελληνισμού”. Από το 1962 που πρωτοεκδόθηκαν μέχρι σήμερα τα Ματωμένα Χώματα έχουν ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 400.000 αντίτυπα. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στις εξής γλώσσες: αγγλικά, βουλγαρικά, εσθονικά, γαλλικά, γερμανικά, ολλανδικά, ουγγρικά, ρώσικα, ρουμανικά, σερβικά, ισπανικά, ιταλικά, τουρκικά και κέλτικα βρετονικά. Στην Τουρκία το βιβλίο είχε συγκλονιστική απήχηση.
Οι νεκροί περιμένουν (Διδώ Σωτηρίου)
“Καλύτερα όμως να σας συστηθώ εξαρχής, μια και θα γνωριστούμε καλά. Το όνομά μου είναι Αλίκη Μάγη. Μα αν βιάζομαι να συστηθώ, δεν πάει να πει πως είμαι και η κεντρική ηρωίδα. Μια αφηγήτρια είμαι. Οι ήρωες είναι πολλοί και ο καθένας τους ξεπροβάλλει με την ώρα του, γέννημα θρέμμα της ταραγμένης του εποχής. Ίσως μάλιστα το σημαντικό να μην είναι καν οι άνθρωποι που θα γνωρίσετε, μα τα είκοσι πέντε χρόνια που καλύπτουν με τα γεγονότα τους αυτήν εδώ την αφήγηση…” Μια αφήγηση που ξεκινά από το Αϊντίνι, το 1918, και καλύπτει με τρόπο μοναδικό 25 χρόνια σύγχρονης Ιστορίας.
Τα Παιδιά της Νιόβης (Τάσος Αθανασιάδης)
Στις πλατιές μυθιστορηματικές συνθέσεις του – Οι Πανθέοι, Η Αίθουσα του θρόνου, Οι φρουροί της Αχαΐας, Οι τελευταίοι εγγονοί – ο Τάσος Αθανασιάδης αφηγήθηκε την εξέλιξη της νεοελληνικής κοινωνίας από τα τέλη του περασμένου αιώνα, ως τις μέρες μας. Στα Παιδιά της Νιόβης καταπιάστηκε να εξιστορήσει – με επίκεντρο τη γενέτειρά του Σαλιχλί – τη ζωή του μικρασιατικού Ελληνισμού υπό την τουρκική κυριαρχία και την ελληνική κατοχή ως το διωγμό από τις εστίες του μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού. Στους δύο τελευταίους τόμους των Παιδιών της Νιόβης ο Τάσος Αθανασιάδης ολοκληρώνει την εξιστόρησή του αφηγούμενος τις δραματικές περιπέτειες της προσφυγιάς σε μιαν Ελλάδα με οικτρά οικονομικά, υποχρεωμένη να περιθάλψει ενάμισι εκατομμύριο ανθρώπινα ερείπια, μέσα σε αδιάκοπη πολιτική και κοινωνική αναταραχή – επαναστάσεις, στρατιωτικά κινήματα, εκθρονίσεις, μεταπολιτεύσεις εν τω μεταξύ οι «πρόσφυγες», αξιοποιώντας τα έμφυτα χαρίσματά τους, κατορθώνουν ν’ αναδειχθούν στην οικονομική ζωή, στις επιστήμες, στα γράμματα και τις τέχνες, στην πολιτική, έτσι ώστε να αναγνωριστεί η συμβολή τους στην ανόρθωση της νέας πατρίδας τους κατά την τετραετία της τελευταίας πρωθυπουργίας του Ελευθέριου Βενιζέλου. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Σμύρνη 1922 (Τόνια Μανιατέα)
[…] Οι δραματικές σκηνές της σφαγής και του κυνηγητού των προσφύγων του ’22 αναβιώνουν μέσα από την περιπέτεια της αστικής σμυρναίικης οικογένειας Αντωνιάδη. Παράλληλα με την ταπεινωτική ήττα του ελληνικού στρατού στο μέτωπο της Μικρασίας και λίγες μόνο μέρες πριν την ολέθρια εμφάνιση Τσετών και Τούρκων στρατιωτών στην πρωτεύουσα της Ιωνίας, ο πληθυσμός της Σμύρνης εξακολουθεί να πιστεύει στο θαύμα, που δεν ήρθε ποτέ. Εκατομμύρια πρόσφυγες εγκαταλείπουν τα πατρογονικά τους και αναζητούν προστασία στη μάνα-Ελλάδα, όπου τους περιμένει ένα νέο κυνηγητό…
Έρωτας στις φλόγες της Σμύρνης (Γιάννης Γιαννέλλης – Θεοδοσιάδης)
Σμύρνη, 1922. Μια παρέα φίλων που δουλεύουν, δημιουργούν, ονειρεύονται και ερωτεύονται μέσα σε μια γιορτινή και κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα, χωρίς να δίνουν σημασία στα μαύρα σύννεφα που έχουν αρχίσει να συσσωρεύονται πάνω από την πόλη. Ο Μάρκος και η Σίλβια, ο Νικόλας και η Μαργαρίτα, ο Παναγιώτης και η Ισαβέλλα ζουν τους έρωτές τους και σχεδιάζουν να ξεκινήσουν τις καινούριες τους ζωές – λίγο πριν τα καταφέρουν, όμως, τους προλαβαίνει η Ιστορία. Περνώντας μέσα από το καμίνι της καταστροφής και του διωγμού, ο Μάρκος θα καταφέρει τελικά να ξαναφτιάξει τη ζωή του στην Αθήνα, μέχρι που μια απρόσμενη συνάντηση θα του ξαναθυμίσει τις παραμυθένιες μέρες της Σμύρνης.
Ένα ιστορικό μυθιστόρημα για τα παιχνίδια της Ιστορίας με την ανθρώπινη μοίρα και για τη δύναμη της αληθινής αγάπης, για όσα αναγκαζόμαστε να αφήσουμε πίσω και για όσα έχουμε την τύχη να ξαναβρούμε.
Οι στάχτες της Σμύρνης (Ρίτσαρντ Ράινχαρντ)
Στις 15 Μαΐου 1919, υπό την προστασία του αγγλικού, του γαλλικού και του αμερικανικού στόλου, ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στο λιμάνι της Σμύρνης και καταλαμβάνει την πόλη. Η Σμύρνη ήταν το έπαθλο του Έλληνα πρωθυπουργού Βενιζέλου, που είχε τελικά οδηγήσει την Ελλάδα στον πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων. Μερικοί πίστευαν ότι το επίτευγμα αυτό θα ήταν η απαρχή ενός καινούργιου απλώματος της Ελλάδος. Τριάμισυ χρόνια αργότερα, το όνειρο αυτό έσβυσε. Η προέλαση των Ελλήνων προς τα ανατολικά ανακόπηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ Πασσά στο Σαγκάριο, τον Αύγουστο του 1922. Η τουρκική αντεπίθεση κατάληξε σε νίκη. Τώρα ήταν η σειρά των Τούρκων, αφού εξανάγκασαν τους Έλληνες σε οπισθοχώρηση, να καταλάβουν τη Σμύρνη. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922, μέσα στη γενική σφαγή, ξεσπάει και μια τεράστια πυρκαγιά που καταστρέφει τα δυο τρίτα της πόλης.
Αυτά είναι τα ιστορικά γεγονότα που ο Ρίτσαρντ Ράϊνχαρντ μυθοποιεί και μέσα στο μύθο του κινεί τους ανθρώπινους χαρακτήρες του. Υπάρχει η οικογένεια Τριγώνη. Είναι εύποροι Έλληνες Σμυρνιοί, που ο ωραίος κόσμος τους είναι μια επαρχιώτικη απομίμηση του ευρωπαϊκού πρότυπου, παρατηρημένου από μακριά. Για το Χρήστο Τριγώνη, η ελληνική απόβαση είναι μια μερική πραγματοποίηση του ονείρου του να δη την αναγέννηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, της Κόκκινης Μηλιάς. […]
Για τον Αμπντουλλά και τον Κενάν, τους γιους του Χιλμί Πασσά, οι Έλληνες είναι ξεκάθαρα εισβολείς. Ο Κενάν έχει μια απλή απάντηση: ένοπλη αντίσταση, ανυποχώρητη εχθρότητα. […]
Η Σμύρνη, η Αθήνα, η Κωνσταντινούπολη και η Άγκυρα ο Βενιζέλος, ο Μουσταφά Κεμάλ, ο στρατηγός Χατζηανέστης οι μεγάλες μάχες και οι πολιτικές δολοπλοκίες η γεύση της ιστορικής στιγμής, η μεγαλοσύνη και η μικρότητα των ατόμων όλα παρελαύνουν πανοραμικά μέσα στις σελίδες του έξοχου αυτού βιβλίου.
Δακρυσμένη Μικρασία (Βασίλης Τζανακάρης)
Από τις αστραφτερές αίθουσες των Βερσαλιών και το “Παρίσι της ελπίδας” στα ματωμένα χώματα της Μικράς Ασίας, και από τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, το Εσκί Σεχίρ, το Αφιόν Καραχισάρ, την Αλμυρά Έρημο και τον Σαγγάριο στην άγνωστη Ελλάδα της καθημερινότητας, της ξεγνοιασιάς, του μεροκάματου, της ανέχειας, της ελπίδας. Ένα πραγματικό έπος ψηλαφημένο μέρα τη μέρα, ώρα την ώρα, στιγμή τη στιγμή, καθώς η Ελλάδα άνοιγε διάπλατα τα φτερά της για να χωρέσουν κάτω από αυτά τα όνειρα, οι ελπίδες και η προσμονή αιώνων ιστορίας. Μια σπορά ραντισμένη με θάνατο, που, από χαρά, πανηγύρι, όνειρο ελευθερίας, δεν άργησε να μεταλλαχτεί σε μια πυρακτωμένη πραγματικότητα. Από τη Μικρασιατική Εκστρατεία και το ακάνθινο στεφάνι των ξεριζωμένων, μέχρι τη Νέμεση των ανθρώπων και της ιστορίας. Ένα βιβλίο που διαβάζεται με κομμένη την ανάσα καθώς τα συγκλονιστικά γεγονότα τρέχουν με κινηματογραφική ταχύτητα. Τι έκαναν οι Έλληνες για να θέλουν με τόσο μίσος να πάρουν πίσω το αίμα τους οι Τούρκοι; Τι πραγματικά γινόταν στην προκυμαία της Σμύρνης εκείνες τις ημέρες της φωτιάς και του θανάτου; Και τι μάθαιναν για όλα αυτά οι άνθρωποι στην Ελλάδα;
Η Νίκη της Φωτιάς : Μικρασία, γη μαρτυρική (Βαλεντίνα Φωλιά)
Φρίκη! Αυτή η λέξη είναι αρκετή για να περιγράψει τη φοβερή εκείνη νύχτα της 13ης Σεπτεμβρίου του 1922. […] Η Σμύρνη καιγόταν! […]
Λίγες μέρες πριν, την ίδια μοίρα είχε και το περίφημο Αϊβαλί.
Τη θέση τής άλλοτε αρχοντικής εικόνας της πόλης είχε πάρει το ίδιο φρικιαστικό σκηνικό “Αποκάλυψης”. Άνθρωποι να τρέχουν αλαλιασμένοι ανάμεσα σε φλόγες και μαύρους καπνούς…
Ανάμεσα στο πλήθος κι ένας γέροντας, ίσαμε 75 χρονών, με κυρτωμένη ράχη, εξαντλημένος, κρατούσε στην αγκαλιά του ένα επτάχρονο αγόρι, που έκλαιγε φοβισμένο μ’ αναφιλητά, και σιμά του πήγαιναν δυο κορίτσια, συνομήλικα σχεδόν. Δώδεκα-δεκατριών χρονών πάνω-κάτω ήταν η Μαρία και η Νίκη.
Ένας γέροντας και τρία παιδιά.
Δύο φίλες δεμένες με άρρηκτο δεσμό φιλίας.
Η ευαίσθητη Μαρία και η δυναμική Νίκη.
Με κοινό στοιχείο την ορφάνια, στην οποία τις καταδίκασε η Μικρασιατική Καταστροφή, και μόνο εφόδιο την πίστη στον Θεό. Θα κατορθώσουν να επιβιώσουν και να ξεκινήσουν τη ζωή τους από την αρχή;
Μήπως όντως η πίστη κάνει θαύματα;
Η Σμύρνη στις φλόγες (Μάρτζορι Χαουζπιάν)
Η συγγραφέας γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη τον Νοέμβριο του 1922, δυόμισι μήνες αφ’ ότου ο παππούς της σκοτώθηκε από έναν Τούρκο στρατιώτη κατά την πυρκαγιά της Σμύρνης και η υπόλοιπη οικογένεια διέφυγε στις ΗΠΑ. Χρησιμοποιεί (η Χουσεπιάν) τα ντοκουμέντα των ίδιων των θυμάτων, κυρίως Αρμενίων αλλά και Αμερικανών, που έζησαν με κάποια ασφάλεια τη φρίκη εκείνων των ημερών. Το υλικό που επεξεργάζεται και αναδεικνύει είναι τα ημερολόγια, τα γράμματα και οι αναμνήσεις τους. Μέσα από αυτά επανασυγκροτείται η εικόνα των τελευταίων ημερών στη Σμύρνη, όταν ο άμαχος πληθυσμός δεν είχε την παραμικρή υποψία για την καταστροφή που θα ζούσε άμεσα, αφού κανείς δεν τον είχε προετοιμάσει για τις επικείμενες εξελίξεις.
Αναφορικά με την Τουρκία (Τζορτζ Χόρτον)
Οι ψίθυροι της ύπουλης παρηγοριάς – “δεν ήταν δυνατόν να κρατηθεί η Μικρασία”, “ήταν πόλεμος ιμπεριαλιστικός”, “μια άφρων περιπέτεια” – ακούγονται κάθε λίγο. Συναίσθημα και ομολογία ενοχής. Βλακώδεις δικαιολογίες εκείνων που συμμερίζονται την ιδεολογική κληρονομιά των μεγάλων ενόχων. Ακόμη χειρότερο, και πολύ πιο επικίνδυνο φαινόμενο, όταν δικαιολογίες τέτοιες αποτελούν συνειδητή προσπάθεια – κι αυτός είναι ο σκοπός εκείνων που ξέρουν – να υπονομευθεί το εθνικό φρόνημα και να συνεχισθεί η νοοτροπία της “μικράς άλλ’ εντίμου Ελλάδας”. Είναι πολλά τα ερωτήματα που περιμένουν απάντηση. Οι επετειακές συγκεντρώσεις, οι επιμνημόσυνες δεήσεις κρατούν άσβεστη τη μνήμη. Αλλά μόνο η ιστορική και πολιτική εκτίμηση θα μπορούσε να δώσει τη δικαίωση στα θύματα της τραγωδίας. Είναι πολλά τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Η προτεραιότητα απαρίθμησής τους δεν αντιστοιχεί και στην αξιολογική εκτίμησή τους, μια και είναι το ίδιο κατά. Κι αυτά τα ερωτήματα είναι: Ποιες ήταν οι συνέπειες της μικρασιατικής καταστροφής; Ήταν δυνατό να κρατηθούμε στη Μικρασία; Ήταν ιμπεριαλιστικός πόλεμος η απόβαση στη Σμύρνη; Έφταιξε ο διχασμός για την κατάρρευση του μετώπου; Ποιες οι επιπτώσεις της καταστροφής στη σημερινή πραγματικότητα;
Η Σμύρνη καίγεται
Λεύκωμα με φωτογραφίες της καταστροφής της Σμύρνης, τραβηγμένες από τα πλοία.
Χαμένες πατρίδες (Γιάννης Καψής)
Το βιβλίο αρχίζει με την απελευθέρωση της Σμύρνης, δίνοντας όλη την απερίγραπτα συγκινητική ατμόσφαιρα των μεγάλων στιγμών μιας αλησμόνητης ημέρας του Μάη του 1919. Τότε που ήρθε το «Πλήρωμα του Χρόνου», όπως χαρακτηρίζει ο Βενιζέλος την κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό στο ιστορικό του διάγγελμα. Τα γεγονότα, εξακριβωμένα και συμπληρωμένα, αναπτύσσονται με παραστατικότητα που κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Η Σμύρνη είναι πια ελεύθερη.
Τα σμυρνέικα τραγούδια (Γιάννης Καψής)
“Οι Ρωμιοί θα επιστρέψουν, το γράφει το Κοράνι…” προφητεύει ο ιμάμης της Προύσας πριν πέσει κάτω από το κουρμπάτσι του Κεμάλ. Και πράγματι ένας Ρωμιός, ο Αλέξης, επιστρέφει κρυφά στην καμένη Σμύρνη αναζητώντας το νεανικό του έρωτα, τη Μιριάμ, η οποία, πιστεύοντας ότι την έχει απαρνηθεί, έχει τουρκέψει. Ανταμώνουν. Μα δε σμίγουν. Ο Καρίμ, ο οσμανλής άντρας της Μιριάμ, μη θέλοντας να σταθεί εμπόδιο στην ευτυχία τους, ρίχνεται στον γκρεμό. Ο Αλέξης φεύγει κυνηγημένος για δεύτερη φορά και η Μιριάμ στήνει το δικό της μοναστήρι στην προμηθεϊκή γη της Καππαδοκίας. Ο μεγάλος διωγμός των χριστιανών της Ανατολίας, Ελλήνων και Αρμενίων, ξεσπάει και τότε εμφανίζεται ένας καινούριος κορυφαίος της ανθρώπινης τραγωδίας, ο νεαρός αξιωματικός του ιππικού Ισκεντέρ, γιος της Μιριάμ. Μέσα του έχει ξυπνήσει το ρωμέικο αίμα, μα δεν παύει να είναι και ένας πιστός οσμανλής, αφοσιωμένος στο καθήκον του. Η τραγωδία κορυφώνεται στο ποτάμι του Έβρου, όταν Αλέξης και Ισκεντέρ σταυρώνουν τα ξίφη τους και σμίγουν το αίμα τους, καθώς σωριάζονται θανάσιμα τραυματισμένοι, ο ένας επάνω στον άλλον. 10 Νοεμβρίου 1938. Ανάκτορα Ντολμά Μπαχτσέ. Ο Κεμάλ Ατατούρκ, αφήνοντας μια τρομερή κραυγή από τον πόνο που του έσχιζε τα σωθικά, σωριάζεται νεκρός, νικημένος από την αρρώστια. Οι γιατροί τρέχουν και τον μεταφέρουν στον οντά του. Με δάκρυα στα μάτια ο καβάσης του μαζεύει από κάτω το βιβλίο που διάβαζε ο αρχηγός του. Τίτλος του: Το Αδικοχυμένο Αίμα δε Στεγνώνει Ποτέ.(Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου
Ο μεγάλος ξεριζωμός (Συλλογικό έργο)
Ένα από τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου, που τον βοηθά να εξελίσσεται, είναι ότι ξεχνά γρήγορα. Αυτή η ικανότητά του είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, διότι, αν βασανιζόταν από τις μνήμες του παρελθόντος, όπως, π.χ., η απώλεια προσφιλών προσώπων ή άλλα δυσάρεστα συμβάντα, θα ήταν σίγουρα δυστυχισμένος. Από την άλλη, δεν πρέπει να είμαστε αποκομμένοι από τα γεγονότα του παρελθόντος και την ιστορία των προγόνων μας, διότι, αν στηριχτούμε σε αυτά, θα πορευτούμε καλύτερα στο μέλλον. Επιπλέον, είναι απαραίτητο να έχουμε πάντα υπόψη μας το γνωστό ρητό “Το πάθημα γίνεται μάθημα”. Πριν από μερικά χρόνια διαπιστώσαμε πόσο έγκυρο και επίκαιρο ήταν το άρθρο του Μέλβιλ Τσάτερ που αφορά την ανταλλαγή πληθυσμών, το οποίο δημοσιεύθηκε το Νοέμβριο του 1925 στο NATIONAL GEOGRAPHIC. Έτσι, συζητήσαμε με το NATIONAL GEOGRAPHIC την ιδέα της “παραγωγής” του λευκώματος, αλλά και τη δημιουργία ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ που θα παρουσιάζει τα γεγονότα του “Μεγάλου Ξεριζωμού” με την ανυπέρβλητη ποιότητα και εγκυρότητα που διακρίνει το μεγαλύτερο μη εκπαιδευτικό οργανισμό του κόσμου. Η National Geographic Society θεώρησε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αλλά και προκλητική αυτή μας την ιδέα, οπότε, μετά από μακροχρόνια προσπάθεια, καταλήξαμε στο προϊόντα που σας παρουσιάζουμε στο λεύκωμα που κρατάτε στα χέρια σας.
Σμύρνη : Η μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού (Πασχάλης Κιτρομηλίδης)
Το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τραπέζης Κύπρου και ο εκδοτικός οίκος Έφεσος αποφάσισαν την έκδοση του παρόντος αφιερωματικού λευκώματος ως ελάχιστο φόρο τιμής στον μικρασιατικό κόσμο, σε όσους χάθηκαν, αλλά και όσους ξεριζώθηκαν από τη γενέθλια Γη. Η Σμύρνη μια πόλη κοσμοπολίτικη, αλλά με μια πολυπληθή και ακμάζουσα ελληνική κοινότητα, παρουσιάζεται συμβολικά ως εκπρόσωπος ολόκληρου του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, του οποίου άλλωστε, αποτέλεσε τρόπον τινά τη μητρόπολη. Για τον λόγο αυτό ο συμπαγής δίσκος, που συνοδεύει το βιβλίο, περιέχει μουσική και τραγούδια από διάφορες περιοχές της μικρασιατικής Γης. Το πρωτότυπο εικαστικό υλικό του βιβλίου αποτελείται, κυρίως, από επιστολικά δελτάρια, αλλά και από φωτογραφίες σημαντικών ιστορικών αρχείων. Οι κάρτες που δημοσιεύονται, επιλέχθηκαν από ένα πλουσιότατο συλλεκτικό αρχείο και για πρώτη, ίσως, φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας συγκεντρωμένες σε μια ενότητα. Έτσι, ο αναγνώστης μπορεί να βρει συμπληρωμένη, σχεδόν, την εικόνα της ιωνικής πρωτεύουσας, καθώς οι περισσότερες από τις διαθέσιμες ψηφίδες παρουσιάζονται στις σελίδες του έργου. Ακόμη, όμως, παρουσιάζεται και η σύγχρονη Σμύρνη με φωτογραφίες τού σήμερα, ειδικά για την έκδοση αυτή. Το γεγονός, ότι το βιβλίο αποτελεί ουσιαστικά μια έκδοση τέχνης, η οποία υλοποιήθηκε με τη χρήση της τελευταίας τεχνολογίας αναπαραγωγής του φωτογραφικού υλικού, δεν σημαίνει, ότι δόθηκε λιγότερη προσοχή στα κείμενα. Αντίθετα, η συνεργασία με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών εξασφάλισε το επιθυμητό επίπεδο ποιότητας και προσέδωσε στο έργο επιστημονική ταυτότητα.
Οι πατρίδες των Ελλήνων (Θόδωρος Καρζής)
Οι χαμένες πατρίδες των Ελλήνων συνθέτουν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας που ακόμη ψάχνει να βρει μια θέση στις σελίδες της. Εδώ και χιλιάδες χρόνια, με κίνητρο την προαιώνια δίψα της φυλής για εξάπλωση, περιπέτεια και καλύτερη ζωή, εκατομμύρια Έλληνες αποχωρίζονται -φυσικά, όχι όμως και συναισθηματικά- από τον εθνικό κορμό και σαν αστέρευτος ποταμός πορεύονται σε άλλους τόπους. Άποικοι πρώτα, μέτοικοι έπειτα, κάτοικοι αργότερα, ντόπιοι τέλος, ριζωμένοι κατάβαθα στην καινούργια γη που πότισαν με τον ιδρώτα τους και, συχνά, με το αίμα τους. (. . .) Οι σύγχρονοι Έλληνες διατηρούν (αν διατηρούν) μια αμυδρή μόνο εικόνα του τραγικού αυτού κεφαλαίου της ιστορίας τους. Είναι ένα κεφάλαιο περίπου ανύπαρκτο στην επίσημη ιστορία, άρα και αδίδακτο σ’ εκείνους που οφείλουν να τη διδάσκονται. Ονόματα όπως η Αττάλεια, η Νικομήδεια, η Πάνορμος, η Ραιδεστός, η Αγχίαλος, η Απολλωνία, η Μοσχόπολη, απλώς ηχούν οικεία στο αφτί του νεοέλληνα, πέρα όμως απ’ αυτό τίποτα: η ταυτότητά τους πνίγεται και χάνεται στο νεφέλωμα της αμφιβολίας και στην ομίχλη της ολοένα μεγαλύτερης χρονικής απόστασης. Ακόμη και μέσα στην ίδια την πρωτεύουσα, μυριάδες Αθηναίοι γνωρίζουν την οδό Αγαθουπόλεως, ή την οδό Σωζοπόλεως, αλλά πόσοι απ’ αυτούς ρώτησαν ποτέ να μάθουν τι ήταν άραγε η Αγαθούπολη, τι ήταν άραγε η Σωζόπολη; Ο χρόνος, ανελέητος, συνεχίζει ασταμάτητα το βήμα του, οι χαμένες πατρίδες βουλιάζουν στη στάχτη της λήθης, η αδιαφορία τις περιζώνει σαν παγερό μνήμα και οι καινούργιες γενιές χάνουν την πολιτισμική κληρονομιά τους, τη για χάρη τους σφυρηλατημένη με ανείπωτες θυσίες, σε τόπους σήμερα ξεκομμένους από τη μικρή λουρίδα γης όπου ζουν.
Ιωνία : Οι Έλληνες στη Μικρασία (Στάντης Αποστολίδης, Ήρκος Αποστολίδης, Ισμήνη Καπάνταη)
Η Ιωνία ξεπερνά όλα τα ιδιαίτερα, περιοριστικά, γεωγραφικά σύνορα και, παρά το γεγονός ότι εξακολουθεί να είναι η «αντίθετη», «απαγορευμένη» ακτή για πολλούς Έλληνες – και όχι μόνο για τους Έλληνες της Ελλάδας, αλλά για ολόκληρο τον κόσμο – δεν έπαψε ποτέ να είναι μια Ιδέα. Η ιδέα «Ιωνία» δεν περιέχει απλώς ένα από τα πιο γνήσια μέρη της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής εμπειρίας: είναι σύμβολο στη σύγχρονη εποχή του πολύτιμου συνδυασμού του ελληνικού πολιτισμού με τον μαγικό μύθο της Ανατολής. Σήμερα, η ιδέα “Ιωνία” είναι για όσους γνωρίζουν, όσους αισθάνονται, έναν άφθαρτο φάρο του κοσμοπολίτικου πνεύματος, για την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Ντόρα Μηναΐδη και τη Μαρία Φακίδη για τις υπέροχες φωτογραφίες τους, και τους συντάκτες των κειμένων, Στάντη και Ίρκο Αποστολίδη και Ισμήνη Καπαντάη, και μάλιστα όλους όσους έχουν συμβάλει με κάθε τρόπο στην παραγωγή αυτού του βιβλίου, για το εξαιρετικό τους έργο και το πνεύμα συνεργασίας τους: κυρίως, ωστόσο, επειδή προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια έκδοση που συνεχίζει ένα έργο που προσωπικά θεωρώ ιερό: τη διατήρηση της ιστορικής και πολιτιστικής μνήμης της αθάνατης πατρίδας, της πατρίδας η συμβολή της οποίας καθορίζει την ελληνική εθνική και πολιτισμική ταυτότητα και συνείδηση. Για την Ιωνία δεν είναι μόνο μια κληρονομιά. Είναι η ταυτότητά μας. Και οτιδήποτε συμβάλλει στη διατήρησή του είναι πολύτιμο και ιερό για εμάς και τα παιδιά μας. Πιστεύω ακράδαντα ότι, ακόμη και όταν νοσταλγούμε το παρελθόν ή όταν το παρόν είναι αφόρητο, “τα αηδόνια θα τραγουδούν ακόμα” στην Ιωνία, αρκεί να υπάρχουν Έλληνες σαν εμάς, που κουβαλάνε μέσα μας την πολιτιστική και εθνική μας ζωή ως μια ιδέα”. Φέρνουμε την Ιωνία μέσα μας σαν μια παλιά οικογενειακή εικόνα. Ψάχνουμε για ίχνη του σε βιβλία σαν αυτό και ακούμε τον ήχο του, αδιάσπαστο στους αιώνες […].
1922 – Η μαύρη Βίβλος (Γιάννης Καψής)
70 χρόνια μετά: Η ιστορία της καταστροφής, το χρονικό της συγκλονιστικής γενοκτονίας, έχει φθάσει στις μέρες μας μόνον από τον λυγμό των ξεριζωμένων. Διάσπαρτες αφηγήσεις, όσα κρατάει ο νους, όσα μπορεί και θέλει να συγκρατήσει. Κι όμως… Υπάρχει ένα σκληρό, αδιάψευστο ντοκουμέντο. Είναι οι καταθέσεις των προσφύγων, εκείνων που μόλις είχαν γλιτώσει από του Χάρου τα δόντια. Νωπές οι αναμνήσεις, αδιάψευστα τα στοιχεία, θα μπορούσαν να αποτελέσουν την Μαύρη Βίβλο της καταστροφής. Στις σελίδες που ακολουθούν παρατίθενται μερικά μόνον αποσπάσματα από χιλιάδες καταθέσεις, ενώπιον δικαστικών Αρχών, χιλιάδων προσφύγων. Τα ίδια τους τα λόγια, όπως τα ξεστόμισαν έχοντας ακόμη τη λαχτάρα του φόβου. (Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Χρυσόστομος Σμύρνης (αφιέρωμα του περιοδικού ΤΟΛΜΗ)
Παραμύθια της Μικρασίας (Συλλογή)
Η ιδέα για τη δημοσίευση παραμυθιών της Μικρασίας, ριγμένη σε φιλική συντροφιά τη χρονιά που γιορταζόταν η εξηντάχρονη επέτειος της Μικρασιατικής καταστροφής (1982), δε χρειάστηκε ιδιαίτερη επιχειρηματολογία για να φτουρήσει στα μυαλά των συνεργατών των εκδόσεων “Ακρίτας” (που σκάρωσαν αρχικά τη “Μικρόπολη”, κάτω από την ονομασία της οποίας κυκλοφόρησαν οι δύο πρώτες εκδόσεις αυτού του βιβλίου), αφού από καιρό βρισκόμασταν σε αναζήτηση γνήσιων Ελληνικών παραμυθιών για τα παιδιά μας (και για μας τους ίδιους)!
Ήδη κάτω από την ονομασία μιας ανανεωμένης και φιλόδοξης παιδικής βιβλιοθήκης, ΝΕΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ, κυκλοφορούν ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ και ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ.
Αυτή την αναζήτηση την είχε κεντρίσει από χρόνια ένας “νεανικός” έρωτας στη μαγεία του μύθου -που, όπως συμβαίνει με κάθε γνήσιο έρωτα, ζωντάνευε αντί να ξεφτίζει με τα χρόνια- αλλά συνάμα και μια υποσυνείδητη αντίδραση (δυσάρεστο σύγκρυο θα ‘λεγε κανείς καλύτερα) που προκαλεί στο μέσο παραμυθόφιλο ο πρόσφατος καταιγισμός του τόπου μας από “στρατευμένα” -προσοχή, τα στρατόπεδα δε βελτιώνουν την εικόνα- και γεμάτη εξιδανικευμένη ιδιοτέλεια φιλολογήματα για παιδιά…
Στη βιβλιοθήκη της Εστίας της Νέας Σμύρνης, όπου αναζητήθηκαν οι πηγές (και που τόσο φιλόφρονα μας βοήθησε να τις εντοπίσουμε η υπεύθυνη της βιβλιοθήκης κυρία Δέσποινα Ρίζου) αναθαρρήσαμε:
Βρεθήκαμε μπροστά σ’ ένα αμύθητο “κρυμμένο θησαυρό” από παλιά λαϊκά παραμύθια της Μικρασίας, διασωσμένα στο χαρτί από γυναίκες και άνδρες της Ιωνίας που έχοντας ζήσει τη μεγάλη καταστροφή του Γένους, του ’22, πάσχιζαν έτσι να τον διαφυλάξουν στην Ελληνική και πανανθρώπινη μνήμη.
Μπροστά μας ανοιγόταν ένας κόσμος ανθρώπινος, προσιτός, λιτός στους τρόπους, αλλά πλούσιος σε παλμό, σοφία και προπαντός αισθήματα. Συχνά πικάντικος κι αθυρόστομος κι άρα ακατάλληλος για τα αλλοτριωμένα πουριτανικά κριτήρια των σημερινών μεγάλων με τα οποία, φυσικά, κρίνουμε την καταλληλότητα των αναγνωσμάτων των παιδιών μας. (Ήταν η εποχή, μην το ξεχνάμε, που τα παιδιά μεγάλωναν ανάμεσα στους μεγάλους κι όχι σε απόσταση ασφαλείας απ’ αυτούς, όπως θέλουμε να τα κρατάμε σήμερα…). Ήταν, λοιπόν, ένας κόσμος βγαλμένος μέσα από την ίδια τη ζωή κι ο οποίος, έχοντας φιλτραριστεί στην κρισάρα του ουσιώδους και του αιώνια αληθινού, πρόσφερε στερεά πνευματική τροφή και τέρψη στην ίδια τη ζωή!
Αυτή την τέρψη και τη βιωματική σοφία θέλουμε να πιστεύουμε πως θα προσφέρουν και σε σένα και στα παιδιά σου, όπως πρόσφεραν και σε μας, αγαπητέ αναγνώστη, τα πέντε παραμύθια της Μικρός Ασίας που επιλέξαμε. Κατάλληλα μεταγλωττισμένα, από έναν εκλεκτό Ίωνα λογοτέχνη, (για να ‘ναι πιο προσιτά), το Χιώτη ποιητή και λογοτέχνη Γιώργη Κρόκο, και ζωγραφισμένα επάξια, με σεβασμό στο κλίμα το χρόνο και το χώρο της μεταβυζαντινής Ανατολής από το νέο αγιογράφο Σπύρο Καρδαμάκη, θέλουμε να ελπίζουμε πως θ’ αποτελέσουν συνάμα, έτσι όπως δημοσιεύονται, μια κάποια θετική συμβολή στην επιβίωση και προπαντός στην αναβίωση του αγνού παραδοσιακού μας παραμυθιού.
Ο τελευταίος Έλληνας της Σμύρνης (Ελένη Δικαίου)
Θυµάµαι πως µε έβγαλε έξω στον ήλιο, είχε ήλιο, κι ας µην καταλάβαινα πού βρήκε το κουράγιο να ανατείλει εκείνο το πρωί. Η κόνα Ανεζίνα, η γυναίκα του, µας περίµενε πίσω απ’ την πόρτα του σπιτιού τους που την κρατούσε µισάνοιχτη. […] Περίµεναν να πω κάτι µα εγώ δεν έλεγα, δεν ήξερα τι να πω, άδειο το µυαλό µου και οι θεωρίες της λογικής που µας µάθαιναν στην Ευαγγελική Σχολή χαµένες κάπου ανάµεσα σε πράγµατα που είχαν συµβεί ανοµολόγητα, πέρα από κάθε λογική, εκτός αν υπήρχε λογική στη σκέψη κάποιων οι οποίοι µε σχέδιο και µεθοδικά φανατίζουν άλλους ανθρώπους για να κάνουν τα παράλογα. […] «Πάω να σου φέρω πεσκίρια» είπε «και δώσε µου αυτό το πουκάµισο, παιδάκι µου, να το πετάξω, κουρέλι έγινε, δεν µπορείς να το ξαναφορέσεις πια». Έκανα µια κίνηση να βγάλω το σκισµένο και καταλερωµένο πουκάµισο που φορούσα την προηγούµενη µέρα και τότε έγινα πάλι εγώ. Κράτησα το πουκάµισο σφιχτά στο στήθος µου. «Όχι!» είπα. «Όχι, κόνα Ανεζίνα, αυτό το πουκάµισο. Έχει πάνω του το αίµα του δεσπότη!» Σµύρνη σήµερα. Ένα συνέδριο µεταφραστών τελειώνει τις µέρες του Πάσχα. Στον κήπο της Αγίας Φωτεινής, της µικρής εκκλησίας την οποία έχει παραχωρήσει το ολλανδικό προξενείο για τις θρησκευτικές ανάγκες της ολιγάριθµης ορθόδοξης κοινότητας, δυο άνθρωποι συναντιούνται τυχαία το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, λίγο πριν βγει ο Επιτάφιος. Ένας νεαρός µεταφραστής κι ένας γέρος µαθητής της παλιάς Ευαγγελικής Σχολής Σµύρνης. Ο ένας αγωνιά για το χρέος που δεν κατάφερε να ξεπληρώσει, ο άλλος αναλαµβάνει να το ξεπληρώσει αυτός. Μια µαθητική εργασία. Ένα κουρελιασµένο πουκάµισο: «Όχι… Έχει πάνω του το αίµα του δεσπότη!». Η αλήθεια που δεν πρέπει να χαθεί. Πώς µπορεί να γίνει η αλήθεια λέξεις; αναρωτιέται ο νεαρός µεταφραστής. Εκείνος τις λέξεις έχει συνηθίσει να τις µεταφράζει, πώς θα µπορούσε να «µεταφράσει» γεγονότα και συναισθήµατα, να τα κάνει λέξεις και να φτιάξει ένα βιβλίο µε την αλήθεια τους; Όµως έχει αποδεχτεί την κληρονοµιά, το χρέος είναι πια δικό του. Ο νεαρός µεταφραστής θα έχει ως το τέλος αµφιβολίες για το αν κατάφερε τελικά να πει στο βιβλίο του το ίδιο καλά µε τους σπουδαίους συγγραφείς τους οποίους έχει µεταφράσει όλα εκείνα που «δε φτάνουν τα λόγια για να τα πουν ούτε γράφονται, είναι λίγα τα γράµµατα, δε φτάνουν». Για ένα µονάχα θα είναι σίγουρος. Πως την αλήθεια την έχει πει ολόκληρη! “Σκληρό, ρεαλιστικό, συγκινητικό ιστορικό μυθιστόρημα από την Ελένη Δικαίου που αισθάνεσαι ότι δεν θέλει την παραγραφή της μνήμης, ούτε και την παραχάραξη της ιστορίας σε μια εποχή όπου το στρογγύλεμα και η πολιτική ορθότητα των ισορροπιών φύονται γρηγορότερα κι από τα μανιτάρια μετά τη βροχή. Η γραφή της σε αρκετά σημεία είναι καθηλωτική, η συνοχή των γεγονότων με το παρόν καλοδουλεμένη, ενώ φανερά απέχει του εκβιασμένου μελοδραματισμού και των συναισθηματικών εξαναγκασμών, καθώς η συγκίνηση έρχεται αβίαστα από την φυσική σκληρότητα των γεγονότων και την προσεγμένη αφήγηση. […] Εν τέλει η Ελένη Δικαίου αντικατοπτρίζει μέσα από τον ρεαλισμό της θλιβερής πραγματικότητας πέριξ του 1922, ολόκληρο τον παραλογισμό όσων σπέρνουν πόλεμο, φωτιά και προσφυγιά, συνθέτοντας μέσα από τις φλόγες της Σμύρνης έναν αντιπολεμικό θρήνο και έναν ύμνο στο χρέος.”
Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά (Ελένη Δικαίου)
«Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά» είναι η αληθινή ιστορία μιας αστικής οικογένειας της Σμύρνης. Είναι το δράμα και το μεγαλείο του μικρασιατικού ελληνισμού μέσα απ’ τα μάτια δύο παιδιών που γεννήθηκαν εκεί όπου «ήταν όλα μαλακά και ζεστά σαν αγκαλιά, που ρούφαγαν οι άνθρωποι τα μπερκέτια της Ανατολής και την αγάπη ο ένας τ’ αλλουνού κι ήταν ευτυχισμένοι». Καθώς τα γεγονότα ξετυλίγονται σπρωγμένα απ’ τους καιρούς, μπροστά στα μάτια των κεντρικών ηρωίδων του βιβλίου (οι δίδυμες Κατινάκι και Μαρίτσα) περνάνε όλα όσα σημάδεψαν το γελαστό ευγενικό λαό της Ιωνίας απ’ τις ευτυχισμένες μέρες ως το αναγκαστικό του ρίζωμα στους προσφυγικούς συνοικισμούς.
Η Μικρασιατική καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού στην ανατολική Μεσόγειο
(Διδώ Σωτηρίου)
Ένα επίκαιρο βιβλίο, που φωτίζει με την αλήθεια για το χθες τα σημερινά προβλήματα, καθώς οδηγεί τη σκέψη από στη Μικρασιατική καταστροφή στην καταστροφή της Κύπρου και στην κρίση του Αιγαίου. Χρησιμοποιώντας ντοκουμέντα και προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων που διαδραμάτισαν έναν μεγαλύτερο ή μικρότερο ρόλο στα γεγονότα που έφεραν την Ελλάδα στο χείλος της καταστροφής το 1922, η συγγραφέας αποκαλύπτει αλήθειες όσο ποτέ χρήσιμες: τα αληθινά αίτια της καταστροφής, το ρόλο των Σύμμαχων αλλά και των πολιτικών δυνάμεων της Ελλάδας, τις πηγές έντασης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Θυμίζοντας την προειδοποίηση που γράφτηκε μετά τον πόλεμο στην πόρτα ενός χιτλερικού στρατοπέδου -«όποιος ξεχνάει το παρελθόν είναι καταδικασμένος να το ξαναζήσει»-, η Διδώ Σωτηρίου τονίζει στον πρόλογό της πόσο κάλυψε η σιωπή, η παραχάραξη και η διαστρέβλωση τα αίτια της Μικρασιατικής καταστροφής, κι έτσι «ποτέ το πάθος δεν έγινε μάθος».
Ο μεγάλος αποχαιρετισμός (Γαλάτεια Γρηγοριάδου – Σουρέλη)
Η χαρά και η πίκρα, η γεύση της ελευθερίας και του χωρισμού, η αναμονή και η νοσταλγία, η ελπίδα και η απογοήτευση, το άμετρο θάρρος αλλά και ο φόβος, η ανθρωπιά και η πίστη, όλα υπάρχουν σ’ αυτό το δυνατό μυθιστόρημα. Όμως εκείνο που αναδίνεται τόσο έντονα μέσα από τις σελίδες του είναι αυτή η υπέροχη αίσθηση της συνέχειας. Ο παλιός κόσμος και ο σημερινός, άρρηκτα δεμένοι με τον κρίκο που όλοι μάθαμε να σεβόμαστε. Την ΙΩΝΙΑ.
Η Σμύρνη των Σμυρνιών (Γιώργος Κατραμόπουλος)
Η Σμύρνη του Γ. Θ. Κατραμόπουλου δεν ήταν μια πόλη – φάντασμα, ένα επετειακό μνημείο, αλλά η ζωντανή πολιτεία των παιδικών και νεανικών χρόνων του συγγραφέα, με την οικογενειακή θαλπωρή, τις εικόνες της αστικής ζωής, σελίδες μνήμης αστραφτερής με ονόματα, επαγγέλματα, δρόμους, συνοικίες, συνήθειες, και μουσικές που μας φέρνει ο μπάτης.
Σμύρνη μου παραμυθένια (Αδαμαντία Αλατάρη)
Γεύση σμυρναίικης αρχοντιάς με νόημα κι ένας κρυμμένος θησαυρός απ την ευλογημένη ζωή της Σμύρνης βρίσκεται μέσα στο βιβλίο “Σμύρνη μου . . .Παραμυθένια”. Τα παιδιά μας, ειδικά σ’ αυτά τα χρόνια που ζούμε, έχουν ανάγκη από παρηγοριά, από παραμυθία για να ξεπεράσουν τα εμπόδια της ζωής! Έχουν ανάγκη από τα μεγάλα μηνύματα του Ουρανού, όπως είναι η Αγάπη, η Απλότητα, η Ελπίδα για να πετάξει η ψυχούλα τους Ψηλά ! Το βιβλίο “Σμύρνη μου. . .Παραμυθένια” περιλαμβάνει τρία παραμύθια. Την “Κουκουμαγκίνα”, “Το Κουμούδεντρο”, τον “Ψαρά και το ψάρι” κατάλληλα για παιδιά από τριών ετών και πάνω. Εμπλουτίζεται με χαρούμενες και ωφέλιμες δραστηριότητες και συνοδεύεται από cd αφήγησης των παραμυθιών με επένδυση παραδοσιακής μουσικής.
Η γιαγιά μου… η Μικρά Ασία (Αδαμαντία Αλατάρη)
Το Διαμαντώ, η Διαμαντούλα, η Αδαμαντία, η κυρά Αδαμαντία, η γιαγιά Αδαμαντία, η γιαγιά μου… η Μικρά Ασία. Να’σαι κορίτσι και ν’ αντιμετωπίζεις την ορφάνια, το θάνατο και τελικά τη Ζωή. Τη ζωή δηλαδή, που υπήρχε σ’ εκείνα τα Μικρασιάτικα χώματα, μα και σ’ αυτά εδώ που πατάμε σπουδαίο πράγμα! Όλη της η ζωή δύσκολη, όλη της η ζωή ένας σταυρός Ζωή και θάνατος ένα πράμα Ζωή και Σταυρός το ίδιο… Αυτή είναι η ζωή της Αδαμαντίας, όπως την έλεγε μέσα απ’ τις διηγήσεις της όπως την έζησα κι εγώ από Φθινόπωρο προς… Καλοκαίρι. Αληθινή ιστορία. Με εκπαιδευτικές δραστηριότητες και μικρασιάτικες συνταγές.
Ιστορία ενός αιχμαλώτου (Στρατής Δούκας)
“Στην καταστροφή της Σμύρνης, βρέθηκα με τους γονιούς μου στο λιμάνι, στην Πούντα. Μεσ’ απ’ τα χέρια τους με πήρανε. Κι έμεινα στην Τουρκία αιχμάλωτος. Μεσημέρι πιάστηκα μαζί με άλλους. Βράδιασε και τα περίπολα ακόμα κουβαλούσαν τους άντρες στους στρατώνες. Κοντά μεσάνυχτα, όπως ήμαστε ο ένας κολλητά στον άλλο, μπήκε η φρουρά κι άρχισαν να μας χτυπούν, όπου έβρισκαν, με ξύλα, και να κλοτσοπατούν όσους κάθονταν χάμω, γόνα με γόνα. Τέλος πήραν διαλέγοντας όσους ήθελαν κι έφυγαν βλαστημώντας”… Η Ιστορία ενός αιχμαλώτου πρωτοδημοσιεύθηκε το 1929 και είναι μια από τις σημαντικότερες αφηγήσεις της περιπέτειας όσων δεν μπόρεσαν να διαφύγουν έγκαιρα από τη μικρασιατική ακτή το 1922.
Προσωπικό ημερολόγιο στρατιωτικού βίου (Γεώργιος Κανελλόπουλος)
Αυτός ο αφανής ήρωας της Μικρασιατικής εκστρατείας που είχε το κουράγιο να σημειώνει μετά από κάθε μάχη και πορεία τα συμβάντα, κατόρθωσε κι επέζησε. Γύρισε στο χωριό του και το 1930 περίπου εγκαταστάθηκε στο Επιτάλιο οικογενειακώς. Πέτυχε στον επαγγελματικό και στον ιδιωτικό τομέα. Ευτύχησε να κάνει οικογένεια, αποτελούμενη από τη σύζυγο και τα τέσσερα παιδιά του, δύο κόρες και δύο γιούς. Αγάπησε τη δεύτερη πατρίδα του και είχε δράση στα κοινά, αγωνιζόμενος για την ανάπτυξη του τόπου του. Πέθανε ευτυχισμένος σε βαθιά γεράματα το 1990, σε ηλικία ενενήντα και πλέον ετών. Το ημερολόγιο αυτό, πνευματική κληρονομιά στον γράφοντα, κυκλοφορεί σαν φόρος τιμής και σεβασμός στη μνήμη του και για να εκπληρωθεί ένα χρέος του γιού προς τον Πατέρα, έστω και τώρα, που οι συνθήκες το επιτρέπουν. Υ.Γ. Σεβαστέ μου πατέρα, τώρα που αναπαύεσαι εν ειρήνη, θέλω να πω στην άγια ψυχή σου, πως είσαι πάντα κοντά μας, και οι συμβουλές και νουθεσίες σου, μας υποδεικνύουν πάντα το δρόμο της αρετής, στην πορεία και της δικιάς μας ζωής. Ο γιός σου Κώστας Κανελλόπουλος Επιταλιώτης.
Το έπος της Μικρασίας, 1919-1922 (Χρήστος Νεράντζης)
Αχ, Μικρασία! (Ναυσικά Ιεσσαί – Κασιμάτη)
«Σαν ένας αχθοφόρος, φόρτωσα το καροτσάκι μου Ανατολίτικες πραμάτειες από τη Σύλλη και το Ικόνιο Μικρασιάτικες αυθεντικές αφηγήσεις, ειπωμένες με νοσταλγία και πόνο για τα “ευλογημένα μέρη”, την πολυχρόνια συμβίωση με τους Τούρκους, την πίστη στην προγονική παράδοση κι ελληνικότητα, τις χειμωνιάτικες βεγγέρες με τα συναρπαστικά παραμύθια και τα χωρατά του Νασρεντίν Χότζα, αλλά και τον κατατρεγμό, τις εξορίες, τις εκτελέσεις και τέλος τον υποχρεωτικό ξεριζωμό. Κι ύστερα για τη Δραπετσώνα, όπου με μαχητικότητα και πρωτόγνωρη αισιοδοξία πάλεψαν για την επιβίωση και την προσαρμογή σ’ έναν άλλο τόπο κι έναν άλλο τρόπο ζωής… Αυτά κι άλλα πολλά, είναι φορτωμένα για σας, στο καροτσάκι που επιγράφεται: “Αχ, Μικρασία! Σύλλη, η γη των γονιών μας.»
Σαγγάριος : Εποποία και καταστροφή στη Μικρά Ασία (Δημήτρης Φωτιάδης)
Στον Σαγγάριο σταμάτησε η προέλευση του ελληνικού στρατού κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία ύστερα από μία πολύνεκρη μάχη τον Αύγουστο του 1921.
Το αρχείον του εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου (Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος)
Η έξοδος (Συλλογικό έργο)
Με τους μυρίους του 1921 (Χρήστος Νικολόπουλος)
Από την κορυφή του λόφου (Θεόδωρος Γρηγορόπουλος)
Αι απολογίαι των θυμάτων της 15 Νοεμβρίου 1922 (Χαράλαμπος Βοζίκης)
Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, 1909-1940, Διχασμός – Μικρά Ασία (Σόλωνας Γρηγοριάδης)
Ίων Λόγος (Βάσος Βογιατζόγλου)
Ο ιστοριοδίφης γιατρός, μελετητής του μικρασιατικού ελληνισμού –κυρίως του τουρκόφωνου– από τουρκόφωνη προσφυγική οικογένεια ο ίδιος και γέννημα θρέμμα της Νέας Ιωνίας Αττικής, καταγράφει τη ζωή της Νέας Ιωνίας και των ανθρώπων της από τότε που ιδρύθηκε η μεγαλύτερη προσφυγούπολη της Ελλάδας μέχρι τα μεταπολεμικά χρόνια. Ιστορίες συγκινητικές, συγκλονιστικές, γεμάτες ήθος, θέληση, αγώνες, φλόγα για ζωή, δράματα και επιτυχίες. Η βιογραφία μιας νέας πόλης που δημιουργήθηκε στον αττικό ελαιώνα και η ανθρωπογεωγραφία της πρώτης και δεύτερης γενιάς των παιδιών της. Μία πλήρως τεκμηριωμένη καταγραφή εξαιρετικής σπουδαιότητας.
Η συμβολή των προσφύγων στην Πολιτική, Πολιτιστική και Οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας
(Πρακτικά συνεδρίου)
Η κοινωνική μέριμνα στις Ελληνικές Κοινότητες της Μικράς Ασίας κατά τους νεότερους χρόνους
(Πρακτικά συνεδρίου)
Η Μικρασιατική Καταστροφή (Νίκος Ψυρούκης)
Το πρόβλημα του μικρασιατικού ελληνισμού ήταν πρόβλημα ολόκληρου του ελληνικού λαού. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Ελλάδας αποτελούσαν ένα και το αυτό έθνος. Η ύπαρξη όμως του προβλήματος αυτού έδινε την δυνατότητα στην ελληνική χρηματιστική ολιγαρχία να βάλει κάτω από την ιδεολογική κηδεμονία της όλους τους Έλληνες. Με την ιδεολογία της “Μεγάλης Ιδέας” η κατοχύρωση των εθνικών δικαιωμάτων του μικρασιατικού ελληνισμού συνταυτιζόταν με την επεκτατική πολιτική. Το βαθύ μίσος του ελληνικού λάου προς τον Οθωμανό κατακτητή, που ύστερα από τετρακόσια χρόνια υποδούλωσης χρειάσθηκε να τον παλέψει από το 1821 μέχρι το 1912 για να απελευθερώσει τα πατρικά του εδάφη, δημιουργούσε προϋποθέσεις για να πάρει η όλη υπόθεση χαρακτήρα ξέφρενου σωβινιστικού παραληρήματος. Μέσα σε μια τέτοια ατμόσφαιρα ήταν σχεδόν αδύνατο να ξεχωρίσει ο ελληνικός λαός πού τελείωνε το δίκαιο αίτημα και πού άρχιζε η επεκτατική αδικία. Πότε οι κυβερνήτες του μιλούσαν γλώσσα εθνική και πότε ξένη προς τα συμφέροντα του τόπου. Ο πόλεμος των πετρελαίων παρουσιάστηκε από την “Μεγάλη Ιδέα” σαν Ιερός πόλεμος των Ελλήνων. Η προσφορά της ιδεολογίας αυτής προς τον αγγλικό ιμπεριαλισμό ήταν τόσο μεγάλη όσο αναμφισβήτητη ήταν και η τεράστια ζημιά της προς την Ελλάδα. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου) ———- Περιεχόμενα Πρόλογος Πρόλογος δεύτερης έκδοσης Πρόλογος πρώτης έκδοσης ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τάσεις της Ιστοριογραφίας για την Εγγύς Ανατολή ΜΕΡΟΣ Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ Η κατάσταση στην Εγγύς Ανατολή μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ Ο ρόλος της Ελλάδας στην Εγγύς Ανατολή μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ΜΕΡΟΣ II ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄ Η τουρκική εθνικοαστική επανάσταση ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ Η Ιμπεριαλιστική επέμβαση ενάντια στην τουρκική εθνικοαστική επανάσταση ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄ Ο ρόλος της Σοβιετικής Ένωσης στην τουρκική εθνικοαστική επανάσταση ΜΕΡΟΣ III ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄ Στρατιωτική υπεροχή της τουρκικής εθνικοαστικής επανάστασης. Συντριβή των ξένων δυνάμεων ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄ Η νέα κατάσταση στην Εγγύς Ανατολή Γενικά συμπεράσματα ΠΡΟΣΘΗΚΗ Η κεμαλική Τουρκία και οι επίγονοι του Κεμάλ
Ποιοι οι υπεύθυνοι δια την μικρασιατική καταστροφή (Ελευθέριος Βενιζέλος)
Τρεις ιστορικές αγορεύσεις του πρωθυπουργού Ε. Βενιζέλου 1η αγόρευσις του Πρωθυπουργού κ. Βενιζέλου (30 Μαρτίου 1932): – Η θέσις των κομμάτων απέναντι του οικονομικού προβλήματος – Το Λαϊκόν Κόμμα έγινε αφορμή να χάσωμεν 40 εκατομμύρια χρυσών λιρών – Η προσπάθεια προς συγκρότησιν οικουμενικής κυβερνήσεως 2η αγόρευσις του Πρωθυπουργού κ. Βενιζέλου (31 Μαρτίου 1932): – Το Λαϊκόν Κόμμα υπεύθυνον της Μικρασιατικής Καταστροφής και των συνεπειών της – Ηδύνατο να προλάβη εις επανειλημμένας περιστάσεις την βίαιαν εκρίζωσιν του μικρασιατικού και θρακικού ελληνισμού – Αι ρίζαι της σημερινής μας οικονομικής κακοδαιμονίας 3η αγόρευσις του Πρωθυπουργού κ. Βενιζέλου (1 Απριλίου 1932): – Και την τελευταίαν στιγμήν ηδύνατο να σωθή η Θράκη – Η αφροσύνη της προελάσεως προς την Άγκυραν εστοίχισεν εις την Ελλάδα χιλιάδας νεκρών – Ποιοι οι πραγματικοί αίτιοι του διχασμού μας
Η ιστορία της Μικράς Ασίας (Συλλογικό έργο)
1ος τόμος: Ο πρώτος τόμος είναι αφιερωμένος στην αρχαιότητα με αφετηρία τον αποικισμό της Μικρός Ασίας από ελληνικά φύλα (9ος- 6ος αιώνας π.Χ.) και τον σχηματισμό μιας σειράς από ευημερούσες κοινότητες κατά μήκος των μικρασιατικών παραλίων. Με βάση τον πλούτο της ιωνικής γης εγκαθιδρύεται ένας αξιόλογος πολιτισμός, ενώ μέσω των πολιτισμικών ανταλλαγών οι προϋπάρχοντες πληθυσμοί εξελληνίζονται. Ίωνες φιλόσοφοι θέτουν τα θεμέλια της δυτικής σκέψης αξιοποιώντας τον ανθρώπινο λόγο και αποκρυσταλλώνουν τις σημαντικές εξελίξεις του ελληνικού πνεύματος στην ιωνική διάλεκτο. Η εξάπλωση της ηγεμονίας του βασιλιά της Λυδίας Κροίσου στην ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. οδηγεί σταδιακά στη μετάβαση της εξουσίας στην Περσική Αυτοκρατορία, η οποία έναν αιώνα αργότερα έρχεται σε σύγκρουση με τις ελληνικές πόλεις-κράτη. Περιέχονται τα κείμενα: • Πρόλογος έκδοσης • Στέλιος Δαμίγος, “Ελληνικοί αποικισμοί στη Μικρά Ασία (Αιολείς, Ίωνες, Δωριείς 9ος-6ος αι. π.Χ.) • Ελένη Φάσσα, “Ιωνική διάλεκτος: μια ηγεμονική διάλεκτος της Ελληνικής” • Γιάννης Στόγιας, “Η οικονομική ακμή της Μ. Ασίας στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους” • Φανούριος Κ. Βώρος, “Η Ιωνική φιλοσοφία και η επίδρασή της στην ευρύτερη αρχαιοελληνική φιλοσοφία και τη μεταγενέστερη φιλοσοφική πορεία της αρχαιότητας, ίσως και των νεότερων χρόνων” • Κλεάνθης Ζουμπουλάκης, “Η περσική κατάκτηση. Η ιωνική επανάσταση (η άλωση της Μιλήτου), οι περσικές εκστρατείες, η Ειρήνη του Καλλία, οι σατραπείες. Η κάθοδος των Μυρίων” — 2ος τόμος: Οι εξελίξεις από την ήττα των Περσών μέχρι την ενοποίηση της Ελλάδος υπό τον Φίλιππο Β’, η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η συνακόλουθη διάλυση της Περσικής Αυτοκρατορίας παρουσιάζονται στον δεύτερο τόμο, που αναφέρεται στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Οι πόλεμοι των επιγόνων για τη διεκδίκηση της Μικρός Ασίας μετά τον θάνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη δημιουργούν νέα βασίλεια (Πόντος, Βιθυνία, Καππαδοκία, Πέργαμος και Κιλικία), τα οποία καταλύονται ύστερα από την κατάκτηση της περιοχής από τους Ρωμαίους. Κατά τη διάρκεια της pax romana οι μικρασιατικές πόλεις γνωρίζουν την ύψιστη ακμή τους ως προς τον αριθμό και την πολιτιστική τους ανάπτυξη. Η τέχνη της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής εκφράζεται μεγαλόπρεπα στα οικοδομικά προγράμματα των ηγεμόνων και βρίσκει γόνιμο έδαφος για πειραματισμούς και καινοτομίες. Η εγκατάσταση των Γαλατών και η εισβολή των Γότθων τον 3ο αιώνα μ.Χ. συμπληρώνουν το μωσαϊκό των εθνών στην πολυπολιτισμική Μικρά Ασία. Περιέχονται τα κείμενα: • Χαράλαμπος Χρυσάφης, “Η εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στη Μ. Ασία” • Κλεάνθης Ζουμπουλάκης, “Τα ελληνιστικά βασίλεια και οι πόλεμοι των επιγόνων” • Νίκος Γιαννακόπουλος, “Η ρωμαϊκή Μικρά Ασία” • Κλεάνθης Ζουμπουλάκης, “Άλλοι λαοί στη Μ. Ασία” • Νίκος Πετρόχειλος, “Τέχνη και μνημεία της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου στη Μ. Ασία” — 3ος τόμος: Ο τρίτος τόμος είναι αφιερωμένος στους βυζαντινούς χρόνους. Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, πυρήνα της Ανατολικής Χριστιανικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, σηματοδοτεί τη μετάβαση από τη Ρώμη στο Βυζάντιο. Η Μικρά Ασία οργανώνεται διοικητικά μέσω του θεσμού των θεμάτων, ο οποίος διευκολύνει τη στρατιωτική άμυνα της περιοχής και την επιβολή φορολογίας. Το εμπόριο διεξάγεται μέσω ενός εξελιγμένου οδικού δικτύου και η πλούσια πνευματική παραγωγή απεικονίζεται στις θρησκευτικές διαμάχες της περιόδου και την ακμάζουσα βυζαντινή τέχνη. Η Μικρά Ασία αποτελεί μήλον της έριδος και πεδίο συγκρούσεων ανάμεσα σε Βυζαντινούς, Άραβες, Πέρσες, Σελτζούκους και Μογγόλους. Από τον 11ο αιώνα εμφανίζονται στο προσκήνιο οι Φράγκοι, οι οποίοι με πρόσχημα τις Σταυροφορίες λεηλατούν και εν τέλει εγκαθίστανται στην περιοχή. Οι αυτοκρατορίες της Νίκαιας και της Τραπεζούντας αποτελούν την τελευταία αναλαμπή ενός Βυζαντίου που χάνεται. Περιέχονται τα κείμενα: • Γιώργος Καρδαράς, “Η μετάβαση από τη Ρώμη στο Βυζάντιο: Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη” • Γιάννης Χρονόπουλος, “Τα βυζαντινά θέματα της Μικράς Ασίας (διοικητική οργάνωση, φορολογία, εμπόριο, οδικό δίκτυο): Η περίοδος της οικονομικής ακμής και παρακμής” • Έφη Ραγιά, “Η εξάπλωση του Χριστιανισμού. Αιρέσεις στη Μικρά Ασία” • Νίκος Νικολούδης, “Πολεμικές συγκρούσεις στη βυζαντινή Μικρά Ασία” • Ηλίας Γιαρένης, “Η Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών” — 4ος τόμος: Η οθωμανική περίοδος αποτελεί το αντικείμενο πραγμάτευσης του τέταρτου τόμου. Εξωτερικά και εσωτερικά προβλήματα υπονομεύουν προοδευτικά την ισχύ του Βυζαντίου, αφαιρώντας τη δυνατότητα συγκροτημένης και σθεναρής αντεπίθεσης για την αναχαίτιση της τουρκικής επιδρομής στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία συρρικνώνεται διαρκώς έως την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, που οριοθετεί την οριστική μετάβαση στην οθωμανική κυριαρχία. Ύστερα από μια περίοδο βίαιων εξισλαμισμών, οι ορθόδοξοι υπήκοοι οργανώνονται υπό τη σκέπη του πατριάρχη ο οποίος λειτουργεί ως θεματοφύλακας του οικουμενικού χριστιανισμού και αναλαμβάνει εθναρχικό ρόλο. Έντονες πολιτικές και οικονομικο-κοινωνικές διεργασίες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οδηγούν στην εξέγερση των γενιτσάρων στην πολυπολιτισμική Σμύρνη το 1797, γεγονός που προστίθεται σε μια σειρά βίαιων συγκρούσεων που μαστίζουν την πόλη από τον 17ο αιώνα, ο τόμος ολοκληρώνεται με γλαφυρές περιγραφές του τοπίου και της ανθρωπογεωγραφίας των ευρωπαίων περιηγητών της οθωμανικής Μικρός Ασίας. Περιέχονται τα κείμενα: • Έφη Ραγιά, “Η απώλεια της βυζαντινής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία. Βυζάντιο και Τούρκοι, περίπου 1050-1453” • Στυλιανός Λαμπάκης, “Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης” • Σταύρος Θ. Ανεστίδης, “Το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπό οθωμανική κυριαρχία, 1453-1923. Ιστορικές προϋποθέσεις και όροι για την ανάδειξη, εδραίωση και ανάσχεση της εθναρχούσας Μεγάλης Εκκλησίας. • Σοφία Λαΐου, “Το ρεμπελιό της Σμύρνης (1797)” • Γιώργος Μιχαηλίδης, “Ευρωπαίοι περιηγητές στη Μικρά Ασία κατά την οθωμανική περίοδο” — 5ος τόμος: Η περίοδος από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης έως το 1919, χρονολογία απόβασης του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, παρουσιάζεται στον πέμπτο τόμο. Συνακόλουθο της Επανάστασης είναι το προσφυγικό ζήτημα που δημιουργείται από τον ομαδικό ξεριζωμό των ελληνικών πληθυσμών από την περιοχή της Μικράς Ασίας και την εγκατάσταση τους στα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο βασιλιάς της Ελλάδας Όθωνας επισκέπτεται τη Σμύρνη υιοθετώντας το αξίωμα ότι δεν είναι οι τόποι που καθιστούν ένα κράτος αλλά οι κάτοικοι τους. Παρά τα προβλήματα, ο μικρασιατικός ελληνισμός αυξάνει τις δραστηριότητες του στον οικονομικό τομέα και αναπτύσσεται δημογραφικά με προσπάθειες που συντείνουν στην ανύψωση του βιοτικού του επιπέδου. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στη Ρωσία και την Τουρκία έχουν άμεσες συνέπειες για τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι οποίοι αναπτύσσουν τη δυναμική τους εκμεταλλευόμενοι στο έπακρο τις ευκαιρίες που τους παρέχουν οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ. Η οικονομική ευρωστία τους συνεπιφέρει την κοινωνική τους ενδυνάμωση μέσα από την κοινοτική οργάνωση και την πνευματική και πολιτιστική τους εξέλιξη. Περιέχονται τα κείμενα: • Αννίτα Πρασσά, “Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Επανάσταση του ’21” • Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης, “Η συμβίωση Ελλήνων και Τούρκων: οικονομικές και κοινωνικές ισορροπίες” • Ελπίδα Βόγλη, “Το ελεύθερο βασίλειο και οι Έλληνες της Μικράς Ασίας: η “απροσδόκητος” επίσκεψη του βασιλιά Όθωνα στη Σμύρνη το 1833″ • Χρυσόθεμις Σταματοπούλου – Βασιλάκου, “Μικρά Ασία: εκπαίδευση, πνευματική παραγωγή, πολιτισμός, θέατρο 1821-1922” • Μαρία Σαμπατακάκη, “Ρωσοτουρκικές πολεμικές αναμετρήσεις: ο Κριμαϊκός Πόλεμος και οι συνέπειές του για τους χριστιανικούς πληθυσμούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας” — 6ος τόμος: Ο έκτος τόμος αφορά μία από τις δραματικότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας, τη Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922). Το διεθνές πολιτικό παρασκήνιο την επαύριον του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι καθοριστικό για τις ελληνικές εθνικές διεκδικήσεις με τις πολιτικές στρατηγικές επιλογές των Μεγάλων Δυνάμεων να συνδέονται άμεσα με τις εξελίξεις στο εσωτερικό της Ελλάδας. Η απόφαση για την ελληνική εμπλοκή στο μικρασιατικό μέτωπο αποτελεί ριψοκίνδυνο εγχείρημα, άποψη που δεν συμμερίζεται το μεγαλύτερο τμήμα του πολιτικού κόσμου της χώρας, με εξαίρεση τον Μεταξά και το ΚΚΕ. Το 1919 σηματοδοτεί την απαρχή της μικρασιατικής περιπέτειας, με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη. Ο Στεργιάδης αναλαμβάνει την ύπατη αρμοστεία, ενώ η εμφάνιση του Κεμάλ αποκαλύπτει τη δυναμική του τουρκικού εθνικισμού. Η Ελλάδα, ύστερα από σειρά σημαντικών λαθών, απομονώνεται διπλωματικά, με αποτέλεσμα να μετατραπεί ο συμμαχοτουρκικός πόλεμος σε ελληνοτουρκικό. Στο κυνήγι ενός αόρατου εχθρού και παρά τις επιτυχίες στα πεδία των μαχών και τα μεγαλόπνοα σχέδια, ο ελληνικός στρατός, απομονωμένος διπλωματικά και οικονομικά, οδηγείται στη μοιραία σύμπτυξη, στη διάρρηξη των αμυντικών του θέσεων και τελικά στην εκκένωση από τη γη της Ιωνίας. Περιέχονται τα κείμενα: • Ραϋμόνδος Αλβανός, “Διεθνείς διπλωματικές εξελίξεις στο Ανατολικό Ζήτημα: από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Μικρασιατική Καταστροφή” • Φλώρα Τσίλαγα, “Η ελληνική κυριαρχία στη Σμύρνη. Η βιογραφία του Α. Στεργιάδη” • Μιχάλης Π. Λυμπεράτος, “Η διαμάχη στην Ελλάδα σχετικά με τη μικρασιατική εκστρατεία (Βασιλικοί – Βενιζελικοί – η εναντίωση του Μεταξά και του ΚΚΕ) • Νίκος Γιαννόπουλος, “Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922. Νικώντας στις μάχες – Χάνοντας τον πόλεμο” • Κωνσταντίνος Λαγός, “Η διάρρηξη του ελληνικού μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ” — 7ος τόμος: Η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποτελεί το τελευταίο και τραγικότερο επεισόδιο της μακραίωνης ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία. Παρά τις κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις σε πολιτισμικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο που δημιουργεί, η “συνάντηση” προσφύγων και γηγενών πραγματοποιείται με επιτυχία, μέσω ενός νέου μοντέλου οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, ένας από τους μεγαλύτερους άθλους της ελληνικής κοινωνίας, η αγροτική και αστική αποκατάσταση των προσφύγων. Η Μεγάλη Ιδέα δίνει τη θέση της στην οικονομική ανάπτυξη, την εθνική και κοινωνική ανασυγκρότηση. Η μεταρρύθμιση που πυροδοτείται από την έλευση των προσφυγικών πληθυσμών συνοδεύεται από την έντονα παρεμβατική παρουσία του κράτους στην οικονομική ζωή, οδηγεί σε αύξηση της καλλιεργούμενης έκτασης και της αγροτικής παραγωγής, παγιώνει το κοινωνικό κράτος και τις προνοιακές πολιτικές. Οι πρόσφυγες συμβάλλουν στη βιομηχανική ανάπτυξη και με την πολιτιστική τους ετερότητα πλουτίζουν την ελληνική κουλτούρα. Σημαντική πτυχή της εγκατάστασης αποτελεί και η προσφυγική συλλογική μνήμη στις τέχνες, τα γράμματα και την επιστήμη καθώς και η ανάδειξη και διαφύλαξή της από προσφυγικούς συλλόγους και σωματεία. Περιέχονται τα κείμενα: • Μενέλαος Χαραλαμπίδης, “Πρόσφυγες και γηγενείς στη μεσοπολεμική Αθήνα: πτυχές μιας δύσκολης συνύπαρξης” • Ραϋμόνδος Αλαβανός, “Οι πρόσφυγες και η αγροτική επανάσταση του Μεσοπολέμου” • Κώστας Παλούκης, “Αστική αποκατάσταση. Οι προσφυγικοί οικισμοί. Τυπολογία της προσφυγικής κατοικίας και αρχιτεκτονικά. Η συμβολή των προσφύγων στην ελληνική οικονομία (φθηνό βιομηχανικό προλεταριάτο)” • Γιώργος Ε. Παπαδάκης, “Η πολιτιστική συμβολή των προσφύγων: το ρεμπέτικο” • Δημήτρης Κουμούζης, “Συλλογική μνήμη και προσφυγική ταυτότητα: τέχνες και γράμματα, σωματεία, επιστήμη”
1919-1922: οι εφημερίδες της Λέσβου αφηγούνται (Μαρία Γρηγορά, Φανή Μαρωνίτου)
Σε μια ιδιαίτερα σημαντική έκδοση τιμής στη μνήμη του μικρασιατικού ελληνισμού και του ένδοξου ελληνικού στρατού εκατό χρόνια μετά την Μικρασιατική τραγωδία, προχώρησε η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης. Όπως αναφέρει σε δελτίο Τύπου που εξέδωσε η Ένωση Συντακτών Εφημερίδων Πελοποννήσου, Ηπείρου και Νήσων, το καλαίσθητο βιβλίο που επιμελήθηκαν οι κυρίες Μαρία Γρηγορά και Φανή Μαρωνίτου, έχει τίτλο «1919 -1922 οι εφημερίδες της Λέσβου αφηγούνται». “Στο βιβλίο”, αναφέρει η Ένωση, “παρουσιάζονται ανάγλυφα οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων, οι οποίοι στερούνται ακόμα και τα πιο βασικά αγαθά, όπως η τροφή, τα φάρμακα, η στέγαση και εξαίρεται ο ρόλος του τοπικού τύπου της εποχής, ο οποίος με αλλεπάλληλα δημοσιεύματα απευθύνει διαρκείς εκκλήσεις προς τον Λεσβιακό λαό να βοηθήσει όπως μπορεί τους αδελφούς πρόσφυγες. Η περίθαλψη και η στοιχειώδης κάλυψη των βασικών αναγκών+ των χιλιάδων ανθρώπων, δεν είναι εύκολη υπόθεση και η ενσωμάτωσή τους στην τοπική κοινωνία πραγματοποιείται με αργούς ρυθμούς”. Η ΕΣΗΕΠΗΝ απευθύνει θερμά συγχαρητήρια στις δύο συγγραφείς για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, μέσω των τοπικών εφημερίδων της Λέσβου.
